Door: Leander Ernst, Hogeschool Rotterdam, hoofddocent Watermanagement & onderzoeker kenniscentrum Duurzame Havenstad
Stedelijke duurzaamheidstransities
Het lijkt er op dat er na de agrarische en industriële revolutie een derde mondiale transitie gaande is: de informatietechnologische revolutie. Duurzame ontwikkeling, een concept dat in de jaren ‘70 van de vorige eeuw is geïntroduceerd en lang te kampen had met een ‘geitenwollen sokken’ imago, wordt daarin steeds meer gemeengoed. Deze fundamentele verschuiving wordt op macro niveau beïnvloed door mondiale ontwikkelingen als klimaatverandering, toenemende schaarste van grondstoffen en veranderende sociale, politieke en economische verhoudingen. Op microniveau verruimen nieuwe producten en technologieën het handelingsperspectief van individuen, organisaties en overheden. Zo verschuift duurzaamheid langzamerhand van ambitie naar norm.
In deze ontwikkeling nemen steden een bijzondere –en buitengewoon interessante- plek in. Enerzijds zijn het kweekvijvers van experimenten en innovatie. Ook gaan steden steeds meer hun eigen beleid, regels en handelen bepalen, waarbij ze onderling kennis en informatie delen via mondiale stedelijke netwerken. Anderzijds zijn steden grootverbruikers van grondstoffen, ernstige milieuvervuilers en worden ze vaak gekenmerkt door grote sociaal-economische verschillen tussen bevolkingsgroepen. Om tot duurzame steden te komen moeten stedelijke sectoren en gebruikers in de stad verduurzamen; om sectoren en gebruikers te verduurzamen moet de stad veranderen. Die verandering gaat traag omdat infrastructuur en bebouwing uit het verleden de stedelijke structuur langdurig fixeert. Stedelijke sectoren, zoals stedelijk waterbeheer, zijn vaak nauw verbonden met die gebouwde omgeving en verzetten zich van nature tegen fundamentele veranderingen. Tezamen vormt dit een complex systeem dat langzaam verandert. Stedelijke transitieprocessen zijn daarom complex en tijdrovend.
Onder transitie wordt een regime-omslag verstaan, waarbij de dominante cultuur, structuren en werkwijzen fundamenteel veranderen onder invloed van grootschalige ontwikkelingen en kleinschalige innovaties. Gezien de grootte van de opgave en de stedelijke complexiteit is het aannemelijk dat om daadwerkelijk stedelijke duurzaamheidstransities te bewerkstelligen kleinschalige experimenten, autonome (cross-) sectorale ontwikkelingen, top-down facilitering en het onderzoeken en leren van deze ingrepen nodig is. Locaties in de stad hebben een grote, wellicht zelfs bepalende invloed op die transities. Niet alleen vanwege het eerder genoemde starre karakter van de gebouwde omgeving en de verwevenheid van stedelijke sectoren daarmee, maar ook omdat in steden technische, sociale en ruimtelijke innovaties veelal plaatsvinden op niche locaties. Zulke innovaties kunnen deze locaties duurzamer maken en dan opschalen naar andere locaties. Ook kunnen ze andere innovaties en/of de heersende regimes beïnvloeden en kennis opleveren over stedelijke transitieprocessen.
Water Sensitive Cities
Eén van de sectoren in de stad, één die nauw verweven is met zowel de stedelijke structuren als de sector stedelijke ontwikkeling, is stedelijk water. Naar transities in deze sector is en wordt veel onderzoek gedaan. Het leidende hedendaagse wetenschappelijke conceptueel model om deze transities te beschrijven is Water Sensitive Cities. Daarin zijn transitiefasen in stedelijk water uit het verleden en heden geïdentificeerd en is een projectie gedaan naar de volgende fase. Onder invloed van sociaal-politieke krachten volgde de transitie van water in de stad in veel westerse steden globaal het volgende patroon: aanleg van drinkwatersystemen, aanleg van riolering, aanleg van stedelijke watersystemen om neerslagoverschotten af te voeren en maatregelen om de oppervlaktewaterkwaliteit te beschermen en verbeteren. Deze steden bevinden zich nu veelal in de water cycle fase waarin door klimaatveranderingen problemen ontstaan met veiligheid, aan- en afvoer en waterkwaliteit. Het stedelijk watersysteem wordt meer integraal benaderd en er ligt veel nadruk op waterberging. Water heeft echter voor gebruikers nauwelijks waarde, behalve waar het bijdraagt aan de ruimtelijke kwaliteit: het is altijd beschikbaar, de kosten zijn laag en niet zij, maar overheden zijn verantwoordelijk voor het systeem dat grotendeels onzichtbaar is. De grootschalige, centraal beheerde stedelijk watersystemen bestaan voor een groot deel uit kostbare infrastructuur die vele decennia in gebruik blijft. Schone waterstromen raken vervuild, er wordt veel water onttrokken aan het gebied en er is veel onderhoud en een aanzienlijke hoeveelheid energie nodig om de systemen te laten functioneren. Om deze problemen op te lossen is een andere inrichting en infrastructuur van steden vereist en zullen gebruikers zich ‘watersensitiever’ moeten gaan gedragen. Dit is de fase van water sensitive cities. In onderstaande figuur zijn de transitiefasen van stedelijke watersystemen weergegeven.
Voor water sensitieve steden gelden ambities als klimaatbestendig, veerkrachtig, energie-neutraal, niet vervuilend en sociaal inclusief. De streefbeelden zijn de stad als spons voor neerslag, de stad als ecologische habitat en de stad als plek voor water sensitieve gemeenschappen. Om die streefbeelden te realiseren is nauwe samenwerking van de sectoren stedelijk water en stedelijke ontwikkeling nodig, moet adaptieve en multifunctionele infrastructuur worden ontwikkeld en moeten wetenschappers, beleidsmakers, praktijkmensen en lokale gemeenschappen worden betrokken. Het WSC gedachtengoed wordt in veel landen en steden omarmd, maar een echte water sensitive city bestaat nog niet.
Water Sensitive Rotterdam
Rotterdam is een stad in de water cycle fase. Deze deltastad heeft te maken met de gevolgen van zeespiegelstijging, toenemende rivierafvoeren, neerslagoverschotten en –tekorten en te hoge of juist te lage grondwaterstanden. Het gebied is sterk verhard, met name het hoogstedelijke centrum, en het watersysteem is grootschalig. Het vigerende waterbeleid ligt vast in de Herijking Waterplan Rotterdam 2 (2012) en heeft duidelijke raakvlakken met de Rotterdamse Adaptatie Strategie (2013) en de Rotterdam Resilience Strategie (2016). De Rotterdamse aanpak kenmerkt zich door lange termijn visies en learning by doing, een sterke relatie met ruimte en economie, vergaande ambities t.a.v. duurzaamheid en klimaatbestendigheid, internationale positionering en het faciliteren en stimuleren van innovaties.
In juni 2015 zijn voortrekkers binnen de gemeente Rotterdam begonnen met de ontwikkeling van Water Sensitive Rotterdam (WSR) als beoogd opvolger van het huidige Rotterdamse waterbeleid. De ambitie van WSR is om klimaatbestendige, lokaal beleefbare watersystemen in een sociaal sterke omgeving te bereiken. Er zijn destijds twee sporen ingezet. In het eerste spoor zijn drie pilotprojecten benoemd om gericht aan de slag te gaan met de water sensitive ambities. Er is een project op straatniveau, waarbij een rioleringsopgave is gebruikt als startpunt om bewoners te betrekken bij het ontwikkelen van een toekomstbestendige klimaatstraat met sociale meerwaarde. Er is een project op wijkniveau, waarbij met de buurtbewoners bouwstenen zijn ontwikkeld om een waterneutrale, in de toekomst mogelijk zelfvoorzienende, wijk in te richten. En er is een project waarbij wordt geprobeerd om sociale problemen als laag veiligheidsgevoel, uitsluiting en taalbarrières aan te pakken door samen met bewoners verharde plekken te transformeren tot sociale, groen-blauwe ontmoetingsplaatsen. In het tweede spoor wordt aan partijen in en rond stedelijk water (zoals gemeentelijke afdelingen, waterschappen, woningbouwcorporaties en lokale organisaties) de mogelijkheid geboden om projecten in te brengen waarin water en ruimte kunnen worden verbonden met maatschappelijke opgaven.
In een jaar tijd zijn zo’n 40 projecten aangemeld voor WSR, op verschillende ruimtelijke schalen. Bijvoorbeeld het aanpakken van tuinen, het opnieuw inrichten van pleinen en het circulair maken van afvalwaterstromen. De projecten worden niet aangestuurd vanuit WSR, maar gefaciliteerd door, naar gelang de behoeften, actoren, expertises en financiën bij elkaar te brengen. Werkwijze en doelen liggen niet vooraf vast, maar worden gaandeweg door de betrokkenen gevormd. Er wordt samengewerkt op basis van gelijkwaardigheid en een actieve bijdrage van deelnemers. Behaalde resultaten zijn onder meer de publicatie van een boek, de ontwikkeling van een gemeenschappelijke tuin, de oplevering van een inspiratiedocument en de honorering van een Europese subsidieaanvraag.
WSR is nu in de volgende fase beland, waarin –naast het behalen van successen in projecten- de nadruk ligt op verdere verspreiding van het gedachtengoed, het trekken van lessen uit het proces en het aanbrengen van meer structuur. Daartoe is een kernteam geformeerd van zeven personen dat WSR verder zal ontwikkelen en verantwoordelijk is voor de communicatie, het vormen van water sensitive communities, het monitoren en ondersteunen van projecten en kennisborging en –deling. Concrete doelen zijn het lanceren van een website, het geven van gebiedsworkshops, het voeren van periodiek overleg op strategisch niveau, het vullen van een kennisbank, het doen van onderzoek, het ontwikkelen van een community in de wijk Het Oude Westen en het organiseren van WSR-netwerkcafés.
Discussie
Met WSR zet Rotterdam, voor zover bekend, als eerste stad de stap naar het centraal stellen van lokale gemeenschappen bij het ontwerpen, inrichten en beheren van het stedelijk watersysteem. De ontwikkeling naar een watersensitieve stad geeft invulling aan de Rotterdamse duurzaamheidsambities en past bij de internationale koploperspositie van Rotterdam op het gebied van klimaatadaptatie en veerkracht. WSR richt zich op het veranderen van de sector stedelijk water, het betrekken van partners uit andere sectoren en inwoners(organisaties) en het in fysiek, ecologisch en sociaal opzicht verbeteren van locaties in de stad. Door kennisborging en –deling onderdeel te laten zijn van het proces kunnen successen worden herhaald en kan van fouten worden geleerd.
Met deze kenmerken lijkt WSR een veelbelovende aanpak voor een stedelijke duurzaamheidstransitie. Als steeds meer mensen deel gaan uitmaken van water sensitive communities en het areaal aan toekomstbestendige locaties groeit, kan WSR de cultuur en werkwijzen van de sector fundamenteel veranderen. De structuren zullen dan volgen. Echter, hoe succesvoller WSR wordt, hoe groter de kans dat de beweging zal worden ingebed in de bestaande structuren. En dan is het de vraag of de cultuur en werkwijzen van WSR overeind zullen blijven. Het wordt de komende jaren spannend in Rotterdam…